فصلنامه مطالعات و تحقیقات تاریخی
پیاپی 3-4 (بهار و تابستان 1383)

نظریه جبر جغرافیایی و حاکمیت محیط طبیعی بر تمام ارگانیسم ها و فعالیت ها و خصایص بشری، دارای سابقه دیرینه ای است و دانشمندانی مانند توماس باکل، هانتیگتون و... بر این عقیده اند که هر گونه تحول تاریخی مهم پیوستگی با شرایط جغرافیایی دارد. برسی های دقیق علمی در طول تاریخ - به ویژه در عصر حاضر - این نظریه را مورد تردید قرار داده، کوشیده است اثبات نماید که اختصاصات و ویژگی های اجتماعی و رویدادهای تاریخی در ارتباط با خرد و عقل آدمی است و یک مبارزه حیابی بین انسان و محیط طبیعی وجود داشته و دارد و این انسان است که از این طریق فکر و اندیشه و به کارگیری آن، طبیعت را مهار کرده است.

تحولات بعد از جنگ جهانی اول، زمینه تغییرات سیاسی را فراهم کرد که تجار نیز با آن همراهی داشتند. عملکرد رضاخان سردار سپه در ایجاد امنیت و ثبات سیاسی، همچنین دولت متمرکز و قوی، با اهداف و خواست های تجار از آغاز جنبش مشروطه تا این زمان، همخوانی داشت. از این رو، تجار در دوران وزارت جنگ و رئیس الوزرایی رضاخان، اعمال و رفتار وی را با خواست های خود هم سو دیدند و از و ی حمایت کردند. هر چند رضاخان برای استقرار حکومت متمرکز و نهادهای مدرن از شیوه های نظامی گری و خشونت بهره گرفت، ولی دستاوردهای او موجب امیدواری تجار در استقرار نظام سیاسی مطولب تری شد و حتی برای تغییر سلطنت نیز از وی حمایت کردند.

درباره ریشه تاریخی ایل قاجار افسانه ها و گمانه زنی های گوناگون، از آن میان پیوند با تیموریان در متون تایخ نگاران پیشین آمده است و چون پدپد آورندگان این آثار، در پی شناختن نیایی تاریخی برای قاجاریان بودند، از شخصیتی مجهول به نام قاجارنویان سخن به میان آورده اند که در متون پیش از قاجار، به آن اشاراتی نشده است. گروهی، قاجاریان را از ترکان شرقی و گروه دیگر از ترکان غربی معرفی کرده اند و در تبارسازی های خود، گاه انتساب به آل جلایر نیز به چشم خورده است؛ اما پیوند دادن ایل قاجار به ترکان تیموری جایگاه ویژه ای یافته و وقایع نگاران عصر قاجاری بدان اشاره کرده اند که به گمان نگارنده در این امر نیز تامل جایز است.

این پژوهش بر مبنای پرسش های زیر بنیاد یافته است: 1) شورش علیمردان خان زیک از چه عواملی نشات گرفته و چه اهدافی را دنبال می کرد؟ 2) این شورش چه سرنوشتی پیدا کرد و چرا؟ 3) پیامدهای آن چه بوده است؟ این شورش در سال 1047 ه.ق. در دوره حاکمیت شاه صفی صفوی (1052-1038 ه.ق.) در ایالت قندهار رخ داد و اوضاع این ایالت مهم را تحت تاثیر خود قرار داد. در اثر این شورش، قندهار به تصرف گورکانیان هند درآمد و فصل دیگری از روابط دو همسایه (ایران و هند) بر سر این ایالت رقم خورد.

منابع شیعی گاه به صراحت و گاه پوشیده به سقوط و اضمحلال خلافت عباسی به عنوان یکی از علائم اصلی و حتمی ظهور مهدی و پایان غیبت کبری اشاره دارند. از این رو هنگامی که در سال 656 0/1285 م ظهور و صحت پیشگویی ها تلقی گردید. سیدبن طاووس عالم و فقیه شیعه (درگذشته به سال 0664/1265 م) که در زمان فتح بغداد می زیسته ضمن سفارش فرزندش به کسب آمادگی برای رؤیت امام این ایام را ایام ظهور آن آفتاب تابان و هنگام پایان سختی ها و رنج های شیعیان دانسته است. در این مقاله تلاش شده است با تطبیق روایات شیعه درباره ظهور امام مهدی (ع) بر حوادث و رویدادهای تاریخی به چگونگی مواجهه علما با تهاجم مغولان پرداخته شود.

هر چند تاریخ فهمان فلسفی اندیش تلاش کرده اند برای ظهور و سقوط تاریخ ملت ها قوانین عام و فراگیری ارائه دهند، اما همین مورخان در کنار قوانین عام تاریخ، قوانین خاصی هم یافته اند که به قلمروی ویژه و زمان و مکان معین محدود است. تبیین علت ظهور و سقوط خاندان های پادشاهی در تاریخ ایران از گونه ای قوانین عام و خاص مورد گفت و گو در فلسفه تاریخ پیروی می کند. این سیر برآمدن و فروافتادن حرکتی حلقوی و حلزونی است که نه الگوی ازلی مستقیم و هدف دار، به عنوان پاسخی جدالی و ایده آلیستی در تضاد با حرکت های حلزونی به عنوان کوشش های فکری و فرهنگی توسط نخبگان دینی و فلسفی جامعه ما، در زبان و ادبیات عرفانی بیان شده است.

حیات تجاری هند از دیرباز با خلیج فارس پیوند داشته است و حتی روابط تجاری هند با اروپا از طریق همین دریا صورت می گرفته است. شکی نیست که مرزهای آبی خلیج فارس برای قرن های متمادی برای دستیابی به هندوستان و سلطه بر آن نقش خاصی داشت. در این راستا جایگاه شهر بندری بوشهر که از سلا 1763 م / 1176 ه. ق مورد توجه انگلیسی ها قرار گرفت، از اهمیت زیادی برخوردار بود. در این مقاله سعی شده با استناد به اسناد و مدارک تاریخی، این نقش مهم مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

مقاله حاضر کوششی است برای پاسخگویی به دو پرسش همپیوند: نخست، فاتحان عرب، در ابتدای به قدرت رسیدن امویان، چگونه بر کوشش های خود جهت حکمرانی موثر بر خراسان پای فشردند؟ وانگهی، واکنش مردم محلی به حضور آنان چه بود؟ هر چند شواهد متقاعد کننده ای هست مبنی بر کنار آمدن یا تسلیم خراسانیان در برابر نخستین مهاجمان مسلمان؛ با روی کارآمدن امویان، یک چرخش ناگهانی در روابط آنان با خلافت به وقوع پیوست. این مقاله نشان خواهد داد که امویان، ترغیب قبایل عرب حامی خود، عمدتا از میان اعراب جنوبی (قحطانی)، به کوچ توده ای از موطن خود، در شبه جزیره عربستان یا در بادیه های شام، و اسکان در خراسان، چگونه توانسته بودند دشمنی های نهفته میان اعراب و ایرانیان را در خراسان عمیق تر سازند.

اسماعیلیه از آغاز روزگاران تاسیس با انشعاب و تفرقه مواجه بوده است. بسیاری از این انشعاب ها -هر چند فراگیر و گسترده - به دنبال انقطاع رشته امامانشان دیر یا زود فرو پاشیده اند. پیروان سرگردان دور و نزدیک این امامان بلاعقب زمینه آماده ای را برای دعوت دیگر شعبه های اسماعیلی واجد امام زنده فراهم کرده اند و داعیان آنها در بیشتر سرزمین ها موفق شده اند وفاداری جماعت های منتظر را به سوی امام حاضر جلب کنند. از سوی دیگر، در سرزمین دوردستی همچون خراسان با مراکز کوهپایه ای و حاشیه کویری، مناسب برای اختفای پیروان فرقه های تحت تعقیب، شرایط بالقوه آماده و فراهمی برای رشد و گسترش اسماعیلیه وجود داشته است.

در بررسی تاریخ تحولات سیاسی و اقتصادی خلیج فارس و حوزه اقیانوس هند ورود نیروهای اروپایی به منطقه در اوایل قرن شانزدهم میلادی به عنوان آغاز دوره ای جدید تلقی می شود. دوره ای که از قرن شانزدهم آغاز و تا عصر حاضر تداوم یافته است. درباره تاثیرات گوناگون حضور بیگانگان در خلیج فارس و اقیانوس هند تاکنون مطالعات بسیاری انجام یافته است که بخش عمده ای از این تحقیقات به دلیل عدم آشنایی با روند حوادث و بازسازی نادرست رویدادهای تاریخی به نتایج نه چندان منطقی انجامیده است؛ در حالی که آگاهی کامل از روند شکل گیری حوادث، مهم ترین ابزار برای دست یابی به تحلیل های واقعی و منطقی است.